Katarzyna Tarczyńska – Grafologia jako technika projekcyjna

obrazów poprzez projekcję promieni świetlnych. Na gruncie psychologii zjawisko projekcji ustalił Zygmunt Freud. Traktował je jako mechanizm obronny, polegający na nieświadomym przypisywaniu innym osobom swych nieakceptowanych emocji, czy dostrzeganiu w świecie zewnętrznym swych własnych popędów, myśli, intencji, własnych konfliktów wewnętrznych – w celu wyzwolenia się z napięć, których są przyczyną. Wcześniej, w celu wyjaśnienia niektórych zjawisk psychologicznych opisywano zjawisko „rzutowania”, stosując analogie do zjawisk optycznych: „Wszystko, co rzutujemy nosi piętno naszych własnych uczuć”[2], „Mózg w stanie podniecenia lub zaburzenia czynności może rzutować niektóre wywołane przez siebie widziadła i widzieć je tak wyraźnie, jak gdyby to były rzeczywiste przedmioty”[3]. W pracy „The Anxiety Neurosis” Freud zdefiniował projekcję jako proces polegający na „emitowaniu podniecenia na zewnątrz przez przypisywanie własnych poglądów, pragnień i uczuć innym ludziom i światu. Jest to proces, który pozwala człowiekowi usunąć poza świadomość wszelkie niepożądane zjawiska w jego psychice. Dyskomfort, jaki daje nieakceptowana przez człowieka jego własna cecha lub właściwość, skłania go do przypisywania jej innej osobie lub obiektowi zewnętrznemu.

Szersze znaczenie pojęciu projekcji nadał Rappaport, ujmując je pod postacią „hipotezy projekcyjnej”, zgodnie z którą wszelkie zachowanie człowieka jest uzewnętrznieniem indywidualnych właściwości jego osobowości[4]. Miała ona fundamentalne znaczenie dla ukształtowania się rozumienia techniki projekcyjnej jako sytuacji, w której swoboda nadania materiałowi bodźcowemu indywidualnych znaczeń pozwala na określenie właściwości jednostki i sposobów jej psychicznego funkcjonowania. Tak rozumiana projekcja w dalszym ciągu uwzględnia aspekt działania nieświadomego, jednak w porównaniu z definicją klasyczną (Freud), nie jest kojarzona wyłącznie ze zjawiskiem mechanizmu obronnego. Takie rozumienie projekcji utrwaliło się i obecnie proces projekcji traktowany jest jako obejmujący „wszelkiego rodzaju wypowiadanie i wyrażanie siebie, o ile ma ono charakter osobisty”[5].

Mianem projekcji można określić cztery rodzaje zjawisk psychicznych[6]:
– Projekcja klasyczna, wywodząca się z psychoanalizy Z. Freuda, odnosiła się do rzutowania własnych, niepożądanych cech na inne osoby lub przedmioty w celu wyzbycia się przykrego uczucia napięcia związanego z nimi.
– Projekcja w znaczeniu atrybutywnym (opisywana między innymi przez R. Knight, N. Cameron, B. Murstein i R. Preyer) polega na przypisywaniu własnych motywów, uczuć i zachowań innym osobom, ale nie jest procesem odnoszącym się wyłącznie do mechanizmów obronnych.
– Zjawisko projekcji autystycznej – zachodzi wówczas, gdy dostrzegane przez jednostkę rzeczy są przez nią modyfikowane zgodnie z jej własnymi potrzebami. Zewnętrzny świat odbiera ona przez pryzmat swoich przeżyć, uczuć, doświadczeń, emocji. Na przykład osoba odczuwająca w danym momencie smutek, może postrzegać twarze otaczających ją ludzi jako smutne.
– Projekcja racjonalizująca – przypomina projekcję klasyczną, z tym, że osoba, u której zachodzi ten proces (chociaż go sobie nieuświadamia), jest świadoma swojego zachowania i usiłuje znaleźć jego racjonalne wytłumaczenie, usprawiedliwić je, uzasadnić. W ten sposób próbuje „uciszyć” poczucie dyskomfortu spowodowane posiadaniem niepożądanych cech.

Analizując powyższe, można stwierdzić, że proponowane przez psychologów różne koncepcje przypisują projekcji dwa rodzaje zachowań: defensywnego (mechanizmy obronne) jak i ekspresywnego (nadawanie otoczeniu własnych uczuć, myśli dążeń, postaw, cech).

Zjawisko projekcji wykorzystał do opracowania metody badania osobowości L. K. Frank. Nazwał ją „metodą projekcyjną”[7], definiując, jako zespół celowo skonstruowanych bodźców, których zastosowanie ma na celu uzyskanie wglądu w osobistą i prywatną opinię badanego. W badaniu tą metodą, poszukując odpowiedzi (na przykład na pytanie o stosunek badanego do otoczenia), nie zadaje się badanemu pytań bezpośrednio związanych z interesującym badacza obszarem jego osobowości, lecz stwarza odpowiednią sytuację i oczekuje, że w trakcie badania ujawnią się mimowolnie jego cechy i postawy. Sytuacja powinna być tak skonstruowana, aby była podatna na kształtowanie, pozwalając przez to osobie testowanej na wyrażenie siebie w sposób tylko jej właściwy.

Metoda projekcyjna to ogół technik, posiadających wspólne, charakterystyczne cechy:
– poddanie osoby badanej działaniu bodźców o znacznym stopniu niejednoznaczności (im bardziej wieloznaczne, nieokreślone są bodźce, tym większe wymuszają zaangażowanie badanego, tym więcej może on „powiedzieć” o sobie);
– oczekiwanie na skutek działania tych bodźców (tzn. oczekiwanie reakcji zgodnych z motywacją, percepcją, postawą, ideami, emocjami badanego);
– uwzględnianie informacji uzyskanych poprzez obserwację badanego w trakcie wykonywania przez niego testu projekcyjnego (istotne jest to, czy np. chętnie poddaje się on badaniu, czy i w których momentach badanie stwarza mu trudność, itp.);
– traktowanie zaobserwowanego zachowania badanej osoby jako zorganizowanej całości.

Czym jest technika projekcyjna?

Aspekt nadawania obiektom świata zewnętrznego własnych, indywidualnych znaczeń został wykorzystany w technikach projekcyjnych.

Technika projekcyjna ujawnia nie tylko to, co wyparte, lecz przede wszystkim treści, doświadczenia emocjonalnego pozostające poza świadomą kontrolą jednostki. Dzięki zastosowaniu techniki projekcyjnej można „wydobyć to, co w osobowości „wysuwa się na czoło”[8], to co jest w niej szczególnie silne, bolesne, dominujące. W zależności od jej rodzaju zakres wydobywanych treści może być węższy lub szerszy, sięgać płytszego lub głębszego obszaru osobowości.

Głównym przedmiotem badań w technikach projekcyjnych jest percepcja, to znaczy sposób, w jaki badany postrzega siebie i otoczenie. Selektywność procesów percepcyjnych determinuje stosunek badanego do bodźca, również w sytuacji testowej. Stąd wniosek, że doświadczenia, przeżycia jednostki w przeszłości mają istotne znaczenie dla jego widzenia świata i siebie. Istotę występowania percepcji w zjawisku projekcji podnosi Helena Sęk, definiując projekcję jako „cechę procesów percepcji polegającą na subiektywizacji w odbiorze i przetwarzaniu sygnałów”[9]. Badania potwierdzają, że osoby, które miały na ogół pozytywne doświadczenia życiowe lub potrafiły doszukać się pozytywnego sensu w swoich doświadczeniach, potrafią nadawać sens swym aktualnym doświadczeniom percepcyjnym, odmiennie niż osoby, które w przeszłości doznały wielu krzywd i niepowodzeń[10].

Techniki projekcyjne mają na celu analizę i dokonanie oceny osobowości jako całości, bez drobiazgowego badania jej poszczególnych aspektów. Ujawniają one stosunek badanego do siebie i otaczającej go rzeczywistości. Wyrażanie siebie poprzez nadawanie materiałowi bodźcowemu (w zależności od rodzaju testu może to być zdjęcie, rysunek, niedokończone zdanie i inne) indywidualnych znaczeń, pozwala na określenie właściwości i sposobów funkcjonowania osoby badanej. Charakterystyczną cechą technik projekcyjnych jest to, że wywołują one reakcje, w których znajdują wyraz emocje albo uczucia na ogół niechętnie ujawniane, np. lęk, poczucie winy, wrogość. Pozwalają wykryć takie cechy osobowości, jak: uległość, zamknięcie w sobie, wylewność, nieskrępowana uczuciowość, które trudno wychwycić za pomocą innych metod. Dążą do ujawnienia tego, czego badany nie chce lub nie może ujawnić (chociażby dlatego, że nie zna on dostatecznie samego siebie). Ponieważ żadna z technik nie jest w stanie „odsłonić” całej osobowości, wskazane jest zastosowanie różnych metod badawczych, uzupełniających się nawzajem[11].

Powstało wiele różnych podziałów technik projekcyjnych. L. Frank przedstawił koncepcję podziału pod względem sposobów „dotarcia” do osobowości. Porównał je do pola, na które jednostka ma rzutować swoje potrzeby, myśli, uczucia i może to czynić w rozmaitej formie, np. słownej, graficznej, plastycznej. Są to:
– techniki atramentowe, operujące materiałem różnych plam (test Rorschacha);
– techniki zabawowe, gdzie materiałem mogą być klocki, plastelina, zabawki, i inne;
– techniki ujawniające uczucia, poprzez pisanie czy rysowanie palcem, mimikę twarzy, postawę ciała[12].

Ze względu na typ reakcji badanego A. Rabin i M. Haworth zaproponowali następującą klasyfikację technik projekcyjnych:
– techniki asocjacyjne, oparte na swobodnych, wyrażonych ustnie lub pisemnie asocjacjach np. test Rorschacha;
– techniki konstrukcyjne, związane z czynnościami konstrukcyjnymi (test apercepcji tematycznej);
– techniki uzupełniające, polegające na uzupełnieniu treści tekstu czy obrazka (test niedokończonych zdań);
– techniki wyboru, oparte na czynnościach wybierania (np. Test Stosunków Rodzinnych);
– techniki ekspresyjne, w których badany wyraża swoją osobowość poprzez interpretację materiału, użytego w sytuacji badawczej[13].

L. Frank w swojej pracy pt. „Metody projekcyjne” zaproponował kolejny podział, gdzie wśród innych technik (kształtujące, konstrukcyjne, interpretacyjne, wyzwalające), wyodrębnił techniki przekształcające. Zwracam na nie szczególną uwagę, ponieważ wydaje się, że uwzględniają możliwość oceny osobowości poprzez analizę rękopisu. Frank opisuje je, jako służące badaniu procesu rozwoju osobowości, na podstawie sposobu, w jaki osoba badana zmienia albo przekształca zwykły środek przekazu, np. mowę, albo pismo ręczne[14]. Owe „środki” każdy człowiek stosuje w sposób sobie właściwy. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że w tym miejscu autor dopuszcza poznanie charakteru człowieka na podstawie interpretacji jego odręcznego pisma. Wynikałoby stąd, że grafologię można zaliczyć do technik projekcyjnych.

Zasady stosowania technik projekcyjnych

Techniki projekcyjne wymagają od badającego znajomości teorii projekcji i wiedzy na temat teorii osobowości. Dla poprawnego diagnozowania ważne jest też doświadczenie w praktycznym ich stosowaniu i umiejętność analizowania uzyskanych, podczas przeprowadzania testu, informacji. Stosowanie się do niżej wymienionych zasad[15] rokuje dostarczenie obszernego i interesującego materiału do badań nad osobowością.

1. Wybór techniki nie powinien być przypadkowy. Należy dostosować go do wieku i umiejętności osoby badanej, a przede wszystkim jej zdolności percepcji (jak wspomniałam wcześniej, percepcja jest bazą dla wszystkich technik projekcyjnych).

W przypadku analizy pisma ręcznego indywidualizm w grafizmie ujawnia się tym bardziej, im mniejsza jest konieczność stosowania się do wzorca (tzn. pisma elementarzowego). Można więc sądzić, że pierwsze charakterystyczne dla osobowości znaki pojawiają się wtedy, gdy w trzeciej klasie szkoły podstawowej, zaczynamy pisać małymi literami. Taki rękopis nie stanowi jeszcze wystarczająco „bogatego” materiału dla określenia cech jego autora, chociaż wydaje się, że już w tym wieku mogą pojawić się w piśmie elementy świadczące o indywidualizmie piszącego (obecnie w szkołach mniejszą uwagę przywiązuje się do estetyki pisma i jego zgodności z elementarną normą, co według mnie sprzyja swobodnemu jego kształtowaniu, zgodnie z indywidualnymi właściwościami dziecka). Przyjmuje się, że z chwilą osiągnięcia dojrzałości, pismo zawiera już pełną informację o stałych cechach osobowości[16]. Sądzę, że w wieku 18-19 lat, gdy wiele osób kończy szkołę średnią i zaczyna decydować o sobie w sposób bardziej niezależny i zgodny z własnymi pragnieniami, struktura osobowości jest w znacznym stopniu określona. Stąd technikę analizy pisma najlepiej, według mnie, stosować u osób 18-19 letnich i starszych.

2. Badanie w technikach projekcyjnych należy przeprowadzić w odizolowanym pomieszczeniu, aby osoba badana łatwiej mogła się skupić. Prowadzący badanie powinien umiejętnie nawiązać kontakt z badanym, a instrukcję podać mu w swobodnej i zrozumiałej formie. Sytuacja badania ma sprzyjać rozluźnieniu i pobudzeniu inwencji twórczej badanego, a nie przyczyniać się do wzrostu poziomu stresu.

Materiał do analizy grafologicznej można uzyskać nie tylko w warunkach typowych dla stosowania technik projekcyjnych. Pisząc listy, wypracowania, sporządzając notatki nie myślimy o tym, że być może, kiedyś zostaną one poddane badaniu. Hipotetycznie, każda sytuacja, w której następuje projekcja osobowości, w tym przypadku w formie graficznej, może być sytuacją badania, nieuświadomioną, przez co nie obciążającą badanego dodatkowo stresem. Jest to zaletą technik projekcyjnych, chociaż dyskusyjna może być strona etyczna takich praktyk.

3. Osoby badanej nie należy na wstępie powiadamiać o celu zadania. Ważną zasadą tych zadań jest to, aby badany miał do czynienia z niejednoznaczną sytuacją, którą może interpretować według swoich możliwości i w sposób właściwy dla siebie je rozwiązywać.

Ponownie odniosę się do grafologii. W celowo zorganizowanej sytuacji badania polecenie: „przepisz fragment tekstu” , może sugerować, że chodzi np. o badanie estetyki pisma, czy jego poprawności pod względem stosowania zasad pisowni. Interpretacje grafologiczne najczęściej wykorzystywane są przy selekcji i doborze pracowników – wówczas badany jest informowany o tym, że przygotowywany rękopis posłuży jako materiał do wnioskowania o cechach jego osobowości. Takim okolicznościom na ogół towarzyszy napięcie, które zwykle odczuwa badany podczas rozmów i testów rekrutacyjnych. Powstają więc dodatkowe emocje. Ich wpływ na pismo w danym momencie badający powinien uwzględnić.

4. Warto uwzględnić sytuację społeczną osoby badanej. Pożądane są informacje o badanym, podpowiadające na przykład, czy motywy, postawy ujawnione w trakcie testu odzwierciedlają jego faktyczne dążenia, czy są wyrazem np. fantazji.

O wieku, płci, wykształceniu piszącego niełatwo wnioskować na podstawie analizy pisma. Dlatego też, uzyskanie tych informacji inną drogą np. podczas wstępnej rozmowy z autorem rękopisu, w dużym stopniu ułatwia interpretację pisma.

5. Otrzymane wyniki należy interpretować według zobiektywizowanych schematów interpretacyjnych, aby w ten sposób wyeliminować subiektywną ocenę.

Dokonując analizy na bazie materiału, którym jest rękopis, można formalnie sporządzić listę grafizmów i na ich podstawie wnioskować o cechach badanego. Wnioski, stanowiące podstawę dla współczesnej grafologii są poparte wieloletnimi badaniami[17]. One to potwierdzają i wskazują zależności między elementami pisma, a cechami osobowości. Współcześnie również prowadzone są prace badawcze w kierunku standaryzacji techniki badania pisma, potwierdzające w dużym stopniu dotychczasowe osiągnięcia na tym polu[18]. Wydaje się jednak, że chociaż istnieją solidne fundamenty do psychologicznej interpretacji pisma, to w dalszym ciągu trudno je nazwać „schematami zobiektywizowanymi”. Współczesna psychologia podnosi, że człowiek jest jednostką niepowtarzalną. To wskazuje, że raczej zaletą niż wadą jest traktowanie człowieka w sposób nie schematyczny. Badanie pisma wieńczy opracowanie portretu osobowości badanego, czyli opisanie typowych dla niego postaw, zachowań, myśli, uczuć oraz ujawnienie motywów jego postępowania. Potwierdzane przez wielu badaczy zależności pismo – charakter człowieka stanowią bazę dla interpretacji, jednakże to intuicja, umiejętności i zdolności badającego w dużej mierze decydują o trafności diagnozy. To stanowi o prawdopodobieństwie oceny nieobiektywnej, będącym przedmiotem krytyki większości technik projekcyjnych[19]. Dlatego wyniki badania techniką projekcyjną (dotyczy to również grafologii) wymagają uzupełnienia, przez informacje uzyskane za pomocą innych metod diagnozowania.

Procedura interpretacyjna w technikach projekcyjnych

Każda z wprowadzanych do badań psychologicznych technik projekcyjnych określa, w których obszarach można uzyskać informacje o testowanym. Wspólne dla wszystkich jest ujawnianie takich właściwości osoby badanej jak: sposób spostrzegania i odbioru bodźców świata zewnętrznego, obszar emocji (regulacji i kontroli ), obraz świata i siebie, wzory zachowań i relacji interpersonalnych, preferencji i dążeń wynikających z właściwego dla danej osoby systemu potrzeb i motywacji[20]. Podobnie, informacje o właściwościach człowieka we wskazanych obszarach, uzyskuje się na podstawie analizy jego rękopisu.

Procedura interpretacyjna przy stosowaniu technik projekcyjnych odnosi się do koncepcji traktującej osobowość jako strukturę stanowiącą pewną całość i przebiega w trzech etapach[21]. Można porównać ją do czynności wykonywanych przy badaniu pisma.

W technikach projekcyjnych pierwszym krokiem jest formułowanie hipotez interpretacyjnych na podstawie ujawnionych zachowań testowych (zachowaniem testowym może być np. narysowanie drzewa, a hipotezy interpretacyjne dotyczą znaczeń poszczególnych elementów rysunku). W przypadku psychografologii propozycje znaczeniowe formułowane są na podstawie obserwowalnych elementów pisma (np. stwierdzamy, że pismo jest małe, pochylone w lewo, o dużych odstępach międzywierszowych i interpretujemy każdą z tych cech).

Następnie, uzyskane dane testowe, łączy się w związki i zależności. Na tym etapie badając pismo ustalamy wiązki cech, czyli syndromy i wnioskujemy o właściwościach autora rękopisu (pismo małe, pochylone w lewo przy dużym odstępie międzywierszowym wskazuje na osobowość introwertyczną).

Ostatnim etapem w badaniu techniką projekcyjną jest postawienie diagnozy, polegającej na odniesieniu interpretacji testowej do psychologicznego i społecznego kontekstu funkcjonowania osoby badanej. W przypadku badania pisma (kontynuując analizę powyższego przykładu) można wysnuć wniosek, że jego autor nie należy do otwartych na kontakty z ludźmi (introwertycy są nieśmiali wobec otaczającego świata[22]) i raczej podporządkuje się propozycjom z zewnątrz niż sam podejmie inicjatywę (introwertycy czują się skrępowani w działaniach wymagających osobistego zaangażowania[23]).

Test projekcyjny

Narzędziem używanym w badaniach psychologicznych na bazie teorii projekcji jest test projekcyjny, to znaczy taki, w którym „osoba badana ujawnia charakterystyczne dla niej sposoby myślenia i odczuwania w toku twórczego rozwiązywania problemów”[24]. Sytuację testu projekcyjnego można określić jako sytuację społeczną z uwagi na wzajemny kontakt osób biorących w niej udział (testowanego i przeprowadzającego test)). Reguły w testach projekcyjnych są ograniczone do minimum, pozostawiają dużą dowolność, co do sposobu wykonywania zadań, wygłaszania własnych sądów. Można je modyfikować, weryfikować, rozwijać w trakcie badania. Zaletą technik projekcyjnych jest to, że testy mogą być przeprowadzone w warunkach najbardziej naturalnych dla badanego, np. w szkole, czy w domu, podczas jego normalnych zajęć czy zabawy. Na ogół osoby testowane podchodzą do badań swobodnie, traktując je jako odprężające, przyjemne, sprzyjające swobodnemu wypowiadaniu się, skłaniające do mówienia o sobie.

Według innego źródła testem projekcyjnym określa się „zespół zadań, w których i konstrukcja testowa nadaje materiałowi bodźcowemu otwarty znaczeniowo i interpretacyjnie charakter” [25]. Oto kilka przykładów instrukcji: „Narysuj drzewo” (test drzewa), „Powiedz, co widzisz, co by to mogło być” (test Rorschacha), „Spośród tych fotografii wybierz osobę, którą uważasz za najbardziej i najmniej przyjemną” (test Szondiego). Powyższe instrukcje pozostawiają badanemu dużą swobodę w zakresie ich interpretacji i realizacji. Materiałem testowym może być jakikolwiek zestaw bodźców np.: czysta kartka, fotografia osób, zabawki. O tym, w jakim stopniu umożliwia on rzutowanie osobie badanej decyduje instrukcja (polecenie).

W przypadku testu psychografologicznego, materiałem testowym jest najczęściej czysta kartka papieru, o formacie A4, nieliniowana, czyli bez tzw. „podpórek”, dzięki czemu sposób prowadzenia wierszy nie jest dostosowywany przez piszącego do linii (sugerują one prowadzenie wiersza), przez co mniej ograniczony i bardziej indywidualny. Polecenie – „przepisz ten oto tekst”. Można również polecić badanemu, aby napisał dowolny tekst. Pewnym narzuceniem będzie tu zalecenie, aby objętość tekstu była nie mniejsza niż 3 kartki – w celu uzyskania satysfakcjonującego materiału badawczego (chociaż objętość tekstu, zbyt mała lub duża, też mogłaby być wskazówką). W grafizmie piszącego niekiedy ujawnia się jego emocjonalny stosunek do treści tekstu, co należy uwzględnić w analizie.

Jak wcześniej wspomniałam metoda projekcyjna jest jednym ze sposobów diagnozowania osobowości. Opracowana została na bazie zjawiska projekcji, definiowanego jako uzewnętrznianie indywidualnych właściwości człowieka w jego wytworach. Owym „wytworem” człowieka może być jego pismo (stawiając znaki graficzne wyrażamy siebie). Rękopis może więc posłużyć jako materiał testowy w badaniu metodą projekcyjną.

W niniejszej pracy podejmuję próbę wykazania, że grafologia ma swoje miejsce wśród technik projekcyjnych, z powodzeniem stosowanych do diagnozy o właściwościach człowieka we współczesnej psychologii. Aby uwidocznić projekcyjność grafologii, posłużę się wskazaniem podobieństw pomiędzy badaniem pisma, a projekcyjnym testem test drzewa.

Analogie pomiędzy testem drzewo, a grafologią

Za jeden z najbardziej projekcyjnych, czyli dotyczący formalnych cech osobowości i umożliwiający osobie badanej niewielką kontrolę ujawnianych treści uznaje się test drzewa[26]. Opracowanie tej techniki diagnostycznej było możliwe na podstawie naukowego studium form wyrazu, a szczególnie na bazie grafologii[27]. Liczne analogie pomiędzy tym klasycznym, z powodzeniem wykorzystywanym przez psychologów, testem i grafologią, podsunęły mi myśl, aby przez ich przedstawienie wykazać, że psychologiczna analiza pisma, wykorzystywana w Polsce w niewielkim stopniu, zasługuje na zainteresowanie, jako jedna z wartościowych pod względem trafności diagnozowania, technik badania osobowości.

W 1948 roku Emil Jucker, konsultant w poradni zawodowej, publicznie zaprezentował i wprowadził jako narzędzie do badania psychodiagnostycznego test rysowania drzewa[28]. Jego pracę kontynuował, szczegółowo opracowując wyniki badań nad testem Charles Koch. Test drzewa spełnia wszystkie podstawowe zasady dotyczące technik projekcyjnych, tzn. sytuacja badania jest komfortowa, formuła instrukcji „narysuj drzewo owocowe tak dobrze, jak tylko potrafisz” prosta i jednocześnie otwarta, nieuświadomiony cel badania (badany podchodzi do testu bez uprzedzenia sądząc, że dotyczy on uzdolnień rysunkowych), obszerny materiał do badań oraz poparte wieloletnimi badaniami podstawy interpretacyjne. Koncepcja tego testu opiera się na założeniu, że rysunek drzewa odzwierciedla w naturalny i subiektywny sposób cechy osobowości rysującego. Ujawnia wewnętrzne zróżnicowanie oraz wpływ środowiska i nastawienie do niego badanego człowieka[29]. Zgodnie z teorią percepcji, człowiek odbiera, „kumuluje w sobie” i przetwarza sygnały docierające z otoczenia, w sposób indywidualny, właściwy tylko jemu. Projekcja, rozumiana jako „uzewnętrznienie” ukrytych treści powinna być również specyficzna, charakterystyczna dla jednostki. Dlatego też drzewo w rysunku przybiera postać nieprzypadkową, lecz stanowiącą syntezę spostrzeżeń i obrazków tkwiących w pamięci rysującego, oraz ich stylizację[30]. Znana jest metafora przyrównująca pień drzewa i powstające wraz z jego wzrostem liczne rozgałęzienia do tworzenia się rozgałęzień głównej linii życia w trakcie rozwoju człowieka. Analogicznie można obserwować zmiany w piśmie człowieka, pojawiające się w ciągu jego życia wraz z nabywaniem kolejnych doświadczeń. Wszelkie przeżycia mogą uwidocznić się tak w rysunku drzewa (np. w postaci obciętych gałęzi), jak i w rękopisie (np. w obrazie zdeformowanych elementów podlinijnych).

Analogie wynikające z interpretacji przestrzeni

Interpretacja pisma odręcznego, opiera się na symbolice obszaru zaproponowanej przez Pulvera. Taki podział przestrzeni uwzględnił również Charles Koch w analizie rysunku drzewa, nadając jego elementom znaczenia wynikające z jej interpretacji. Wynika stąd wiele podobieństw pomiędzy tymi dwiema technikami służącymi badaniu osobowości.

Pulver dzieli przestrzeń, wyznaczając jej lewą i prawą stronę, górę i dół, przód i głębię (tył). Wszystkie cechy pisma (w przypadku pisma ma znaczenie zarówno rozmieszczenie pisma na kartce, jak i sposób kreślenia pojedynczych liter) i rysunku należy rozpatrywać z perspektywy tego podziału. W analizie pisma i rysunku drzewa, wyodrębniamy też trzy warstwy, interpretując je zgodnie z symboliką trójpodziału. Różnica występuje w tym, że rysunek drzewa dzieli się na górę (korona), dół (pień drzewa) i podłoże (korzenie). Wydaje się jednak, że znaczenie tych stref jest podobne, jak odpowiednio – górnej, środkowej i dolnej w trójpodziale pisma. Można wyłonić wiele przykładów potwierdzających zgodność interpretacji pisma i rysunku drzewa z perspektywy symboliki obszaru. Poniżej podaję niektóre z nich.

Korzenie drzewa stanowią podstawę, jego najbardziej trwałą część, są ukryte pod ziemią (tak jak ukryte są pewne cechy głęboko w nieświadomości człowieka), czerpiące z ziemi pożywienie potrzebne do wzrostu drzewa. Analiza elementów podlinijnych w piśmie w pewnym sensie odnosi się do „korzeni” piszącego, jego pochodzenia, sposobu wychowania, dzieciństwa. Mówi się potocznie o „słabych”, bądź „silnych” korzeniach – ten kto ma mocne korzenie ma również mocne podstawy do rozwoju, ma oparcie w rodzinie, akceptuje swoje pochodzenie. W grafologii korzenie to elementy podlinijne pisma. Odzwierciedlają instynkty , zmysłowość, seksualizm, materializm, cele bliskie życiu[31]. Podobnie, w teście drzewa korzenie symbolizują między innymi prymitywizm, przejaw działania podświadomości, dążność do tradycji, dążność do instynktów, popędów[32]. Pień jest elementem stabilizujący konstrukcję drzewa. jest przedłużeniem korzeni i elementem łączącym je z koroną. Jest centrum, środkiem, i przekaźnikiem pomiędzy korzeniami i koroną. Symbolizuje jaźń, instynkt, warstwy prymitywne, emocje, stosunek do życia.[33] Interpretacja rysunku pnia przypomina interpretację strefy śródlinijnej. Korona to najbardziej niestabilny element drzewa, symbolizuje rozwój, ekspresję, rozwinięcie[34]. Analiza jej przebiega analogicznie jak w przypadku elementów nadlinijnych w piśmie. Podobnie jak ma to miejsce w grafologii, Koch poddaje interpretacji różnice w wysokości elementów (w analizie pisma są to elementy nadlinijne- góra, elementy wstęgi – środek, elementy podlinijne – dół, w analizie rysunku korzenie i pień – podłoże i dół, korona drzewa – góra).

a.

b.

Rys.41. Różnice w wysokości: a. Pnia i korony drzewa[35], b. Strefy nadlinijnej i śródlinijnej.

Widoczne w rysunku różnice wysokości elementów (krótki pień, długa korona) sugerują następującą interpretację: pewność siebie, poczucie spełnienia, ambicje, duma, samouwielbienie, żyje w świecie pragnień, ambicje intelektualne[36] . Zaakcentowanie strefy górnej w piśmie może świadczyć o dążeniach wychodzących poza codzienność, zwyczajność, idealizmie, dążeniu do celów wyższych, ambicjach intelektualnych, skłonności do przesady, żyje iluzjami[37].

Korona czy pień drzewa w rysunku mogą pochylać się bardziej w prawą, lub w lewą stronę, drzewo może być również rozmieszczone symetrycznie. Podobnie w obrazie pisma można zaobserwować pochylenie liter w prawo, w lewo, lub kreślenie ich prostopadle.

Rys.42. Pochylenie w lewo.

Analogiczne są też wskazówki interpretacyjne tych cech. Drzewo pochylone w lewo oznacza: postawa obronna, awersja, ostrożność, ograniczona adaptacja, panowanie nad sobą, obawa przed uczuciami, przywiązanie do przeszłości, przymus, wstrzymana aktywność, opieszałość, maska, potrzeba bezpieczeństwa[38]. Pismo lewoskośne wskazuje na odmowę, jako postawę zasadniczą, postępowanie nienaturalne, pozę, brak postępu, brak krytycyzmu wobec samego siebie, odbieranie otoczenia jako wrogiego, wewnętrzną niepewność odizolowanie, niezdolność do zawierzenia innym[39]. Interpretacje w obydwu przypadkach wskazują na introwertyczną postawę badanych osób.

Rys.43. Pochylenie w prawo.

Pochylenie w prawo ujawnia cechy typowe dla ekstrawertyka, zarówno w przypadku pochylenia drzewa jak i liter: otwartość, progresja,

Podałam przykłady dotyczące interpretacji w odniesieniu do podziału przestrzeni na dół, górę, prawo i lewo. Proponowany przez Pulvera trzeci wymiar (przód i głębia), gdzie przód i tył pisma wyraża się przez nieistotne krzywizny, tj. przez kontynuowanie pisania w powietrzu, przez brak ciągłości linii[40], w przypadku rysunku drzewa nie podlega analizie.

Analogie wynikające z interpretacji wyrazu

Swoim wyglądem, postawą ciała, gestem człowiek mówi o sobie[41], a wprawny obserwator, kierując się intuicją i własnym doświadczeniem w relacjach interpersonalnych, może próbować „odczytać” jego właściwości. Wspomniałam wcześniej, że zarówno test drzewa jak i grafologia mają u swojego podłoża naukowe podstawy form wyrazu. Sądzi się, że pewne sposoby wyrażania uczuć, takich jak: gniew, strach, wstręt, radość, poddanie się, smutek, zdziwienie są uniwersalne dla wielu ludzi. Paul Ekman badał rozpoznanie emocji wyrazów twarzy przedstawionych na fotografiach i potwierdził prawidłowość, że większość z nas potrafi właściwie odczytywać emocje u innych[42]. Badania humanetologiczne[43] potwierdzają, że jesteśmy wyposażeni we wrodzone sposoby wykonywania ruchów. Można wyodrębnić wiele przykładów ludzkich zachowań, wspólnych dla wielu kultur, mających podłoże przystosowawcze[44]. Pozdrawiamy się podnosząc dłoń, przytulamy, chcąc okazać czułość, marszczeniem brwi manifestujemy złość i wrogość. Dlatego też można przyjąć, że każdy człowiek, oprócz tego indywidualnego, nosi w sobie także ogólny wzór natury, który przejawia się między innymi w naszych gestach, postępowaniu, wytworach (np. rysunkach czy w piśmie) i jest rozpoznawalny dla innych. Prześledźmy na przykład wyraz opadania i jego interpretację:

1. postawa człowieka – opuszczone ręce, opuszczona głowa sugerują smutek, przygnębienie, bezradność,
2. drzewo – opadające w dół gałęzie sugerują depresję, poddanie się, znużenie, obniżenie nastroju autora rysunku[45]
3. pismo – opadające linie wierszy, oznaczają pesymizm, przygnębienie, depresję[46].

Na potwierdzenia przedstawionych zależności przytoczę jeszcze przykład trafnie ujmujący związek grafologii z psychologią wyrazu.

a.

b.

Rys.44. Symboliczna zależność kształtu linii ust i sposobu prowadzenia wiersza. a. Linie pisma opadające (depresja, smutek). b. Linie pisma wznoszące się (optymizm, wesołość)[47].

Analizując rysunek drzewa bierze się pod uwagę jego elementy zwracające szczególną uwagę badającego. Są to wszelkie deformacje, zdobienia, stopień połączenia linii, kształty linii, i inne, podobnie jak w analizie rękopisu. Oto przykłady.

Element wznoszenia do góry, czy opadania do dołu można odnieść kolejno do linii wierszy wznoszących się i opadających.

a.

b.

Rys. 45. a . Gałęzie wznoszące się. b. Linie wierszy wznoszące się.

Wskazówki interpretacyjne: aktywność, pobudliwość emocjonalna, optymizm, zdolność do entuzjazmu, brak poczucia rzeczywistości.

a.

b.

Rys.46. a. Gałęzie opadające. b. Linie wierszy opadające

Wskazówki interpretacyjne: typ poddający się, depresyjny, obniżony nastrój, znużenie, zmęczenie.

Formy zaokrąglone w rysunku drzewa, kształty zamiatające, okrągłe, faliste świadczą o takich cechach wykonawcy rysunku jak: nieskrępowany, miękki, ruchliwy, ustępliwy, ulegający wrażeniom, otwarty, wesoły, nie uparty, uczynny, dyplomatyczny, elegancki, zdolny do adaptacji, towarzyski, uspołeczniony, nie angażujący się[48] . Niemalże wszystkie te cechy można odnieść do okrągłości typowej dla pisma nitkowego[49].

a.

b.

Rys.47.a. Forma zaokrąglona drzewa, b. Pismo nitkowe[50].

Cechy przeciwstawne, gdy pojedyncze gałęzie biegną w przeciwstawnych kierunkach mogą, zgodnie z interpretacją rysunku drzewa, świadczyć o samodzielności, narzekaniu, uporze, sprzeciwianiu się, niekonsekwencji, braku adaptacji, niepewności, nieszczerości, niestałości. Analogie dotyczące zarówno formy tego elementu, jak i jego interpretacji można odnaleźć w piśmie, w którym litery w wyrazach pochylone są w różne strony (zmienne nachylenie pisma) [51]

a.

b.

Rys.48. a. Gałęzie ułożone przeciwstawnie b. Pismo o zmiennym nachyleniu.

Zarówno w obrazie pisma, jak i rysunku drzewa można zaobserwować formy kątowe. Według Kocha mówią one o trudnościach adaptacyjnych, zrzędliwości, uporze, niezręczności, nieprzystosowaniu, zuchwalstwie, dziwactwie, kłótliwości, stałości, pewności niezachwianiu badanego człowieka[52]. Pismo kątowe sugeruje o twardości, uporze, bezkompromisowości, niechętnym przystosowywaniu się, agresywności, wytrwałości, braku elastyczności, niezadowoleniu, nieugiętości[53].

a.

b.

Rys.49. a. Cechy kątowe rysunku drzewa i pismo b. Pismo kątowe[54].

Korona z poplątanych linii miedzy innymi oznacza brak jasności w prowadzeniu swojego życia, brak jasności myśli, niemetodyczny sposób pracy, nieuporządkowane skłonności, zagubienie się, nie potrafi zrozumieć całości, podejmuje nagłe decyzje[55]. Wiersze splątane ze sobą sygnalizują brak orientacji i umysłowej klarowności, brak orientacji, afekty biorą górę nad rozumem[56].

a.

b.

Rys 50. a . Korona drzewa z poplątanych gałęzi b. Wiersze pisma „splątane”.

Brak ciągłości linii w rysunku drzewa świadczy o nerwowości, pobudzeniu emocjonalnym, impulsywności, roztargnieniu, lekkomyślności, małej wytrwałości, nieobliczalności, porywczości, niekonsekwencji, zaburzeniach myślenia, zaburzeniu uwagi, intuicji[57]. Pismo niepołączone właściwe jest dla indywidualistów, rozważających, mniej zdolnych do przystosowania się, niezdolnych do analizy sytuacji, niezdecydowanych, dziwaków, niespokojnych, nieprzewidywalnych, jeżeli chodzi o reakcje – mało mobilnych, mało kontaktowych[58].

a.

b.

Rys.51. a. Brak połączeń w rysunku drzewa. b. Pismo rozłączne.

Zarówno w teście rysunku drzewa, jak i w teście psychografologicznym możliwa jest interpretacja symbolu. W przypadku grafologii dotyczy to widzenia obiektu w piśmie, np. Rafał Scherman obserwując w podpisie kształt podobny do śmigła wnioskował o marzeniach piszącego związanych z lataniem. W przypadku testu drzewa np. gdy kobieta narysowała pod drzewem koszyk, w którym znajduje się pięć jabłek, badający sugerował, że pięć owoców oznacza jej pięcioro dzieci. Autor testu drzewa nie poleca jednak takiego sposobu interpretacji, twierdząc, że takie wnioski są subiektywne i nie muszą być słuszne, poleca raczej stosowanie się do obiektywnie ustalonych zasad interpretacji[59].

Analogie wynikające z postępowania badawczego

Podobieństwa pomiędzy testem drzewa a grafologią ujawniają się również w procedurze interpretacyjnej. Pierwszym krokiem w przypadku omawianego tu testu rysunkowego jest analiza rysunku pod kątem ogólnego wrażenia, czyli takich elementów, jak: stopień wyrazistości, dynamiczność, uporządkowanie, charakter nastroju, bogactwo (ubóstwo) dodatkowych elementów[60]. Grafolog przystępując do badania pisma w pierwszej kolejności bierze pod uwagę ogólny poziom pisma, czyli oryginalność formy, dynamikę, uporządkowanie.

Następnie w interpretacji rysunku drzewa obserwuje się jego elementy, wnioskując, że np. korzeń jest: pojedynczy, rozgałęziony, wykonany grubą czy cienką kreską, korona pochylona w prawą czy lewą stronę, spłaszczona, czy wydłużona, itp. Podobnie w badaniu pisma analizuje się poszczególne jego cechy (duże – małe, pochylone w prawo – w lewo, połączone – niepołączone, itp.)

Wspólne dla obydwu technik jest również to, że wskazówki interpretacyjne sugerują tak pozytywne jak i negatywne wnioskowanie na podstawie właściwości rękopisu czy rysunku. Dlatego informacje dotyczące znaczenia danej cechy są istotne tylko w kontekście innych, występujących w badanym materiale. Można przyjąć, że w obydwu przypadkach ustalenie syndromów i dedukcja na ich podstawie o charakterze człowieka to kolejny krok postępowania badawczego wiodący do trafnej diagnozy.

Podsumowanie

Badanie pisma ręcznego, zmierzające do sformułowania opinii o właściwościach człowieka można zaliczyć do technik projekcyjnych, jako że spełnia następujące kryteria. Po pierwsze, podobnie jak wszystkie techniki projekcyjne, ma na celu dokonanie oceny właściwości człowieka poprzez analizę jego wytworu. Po drugie, komfortowa sytuacja badania nie obciąża osoby testowanej dodatkowym stresem, co sprzyja ujawnianiu typowych postaw i zachowań jednostki. Po trzecie, badany, stawiając znaki graficzne w sposób dla siebie właściwy, wyraża swoje indywidualne cechy (pismo jest więc projekcją osobowości). Po czwarte, wykazałam, że czynności grafologa, jakie wykonuje analizując pismo, porównywalne są do postępowania podczas badania inną techniką projekcyjną. Wnioski o charakterze osoby testowanej (tak w przypadku grafologii jak i innych technik projekcyjnych) związane są z prawdopodobieństwem trafności, dlatego też wymagają potwierdzenia innymi środkami.

Analogie ujawnione poprzez szczegółowe porównanie analizy pisma i testu projekcyjnego drzewo, zdają się potwierdzać miejsce grafologii wśród technik projekcyjnych. Można ją zaliczyć do wyodrębnionych przez L. Franka technik przekształcających, które służą badaniu osobowości na podstawie sposobu, w jaki osoba badana zmienia, albo przekształca zwykły środek przekazu (tu – pismo ręczne).

Na tle porównania analizy pisma i testu drzewa, grafologia wydaje się metodą dającą materiał zawierający znacznie więcej podstaw do interpretacji. Uwzględnia bowiem w badaniu (w odróżnieniu od testu drzewo) takie elementy, jak: kształt i wielkość marginesów, relację rękopis-podpis, odstępy międzywyrazowe i międzywierszowe, analizę znaku z perspektywy symboliki przestrzeni. A też bogactwo liter i znaków diaktrycznych daje znacznie więcej możliwości interpretacyjnych – ale z drugiej strony zwiększa prawdopodobieństwo błędnej oceny. Moim zdaniem, głównie stąd wynika trudność w stosowaniu tej techniki i jej niepopularność.

Liczne walory grafologii sugerują, że warto z niej korzystać. Analiza osobowości tym sposobem nie wymaga specjalnych narzędzi badawczych, może być wykonana bez bezpośredniego udziału osoby badanej, w dowolnym czasie i ujęciu historycznym. Jej przydatność potwierdza szerokie zastosowanie, np. w doradztwie zawodowym przy wyborze przyszłego kierunku studiów, czy selekcji personelu. Wydaje się też szczególnie pomocna w pracy psychologów i pedagogów, którzy w oparciu o analizy pisma ręcznego mogą udzielać porad rodzicom i wychowawcom w zakresie prowadzenia młodzieży trudnej.

Katarzyna Tarczyńska

[1] N. Sillamy, Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Katowice 1994, str. 222.

[2] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975, str. 16.

[3] Tamże, str. 16.

[4] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, t I, GWP, Gdańsk 2000, str. 491.

[5] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975, str. 19.

[6] Tamże, str. 19.

[7] J. Strelau, Psychologia .Podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2000, t.I, str. 491.

[8] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, P W N, Warszawa 1975, str. 30.

[9] H. Sęk, Metody projekcyjne – tradycja i współczesność, UAM, Poznań 1984, str. 9.

[10] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, P W N, Warszawa 1975, str. 53.

[11] Tamże, str.86.

[12] Tamże, str. 79.

[13] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, P W N, Warszawa 1975, str. 81.

[14] Tamże, str. 84.

[15] Tamże, str. 90, natomiast komentarze odnośnie grafologii pochodzą ode mnie.

[16] A. Feluś, Odchylenia materialne w piśmie osobniczym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1979, str. 45.

[17] Patrz – rozdział I niniejszej pracy.

[18] Barbara Gawda w swojej pracy doktorskiej „Psychologiczna analiza pisma” wnioskuje o dużej zgodności wyników pomiędzy badaniem osobowości metodą analizy pisma, a metodą Cattella w zakresie 5 czynników: schizotymia – cyklotymia, dojrzałość emocjonalna – neurotyzm, dominatywność – uległość, depresyjna niepewnośc siebie – pewność siebie, wysokie – niskie napiecie nerwowe.

[19] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, P W N, Warszawa 1975, str. 91.

[20] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, t I, GWP, Gdańsk 2000, str. 498.

[21] Tamże, str. 495.

[22] E. Pascal, Psychologia Jungowska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998r, str. 29.

[23] Tamże, str. 29.

[24] A.P. Sperling, Psychologia, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 1995, str. 383.

[25] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, t. I, GWP, Gdańsk 2000, str. 493.

[26] Tamże, str. 496.

[27] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 7.

[28] Tamże, str. 7.

[29] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975, str. 301.

[30] Tamże, str. 301.

[31] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli ty i twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str.127.

[32] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 57.

[33] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 17.

[34] Tamże, str. 17.

[35] Rysunki drzewa wzorowane są na ilustracjach pochodzących z pozycji C. Kocha, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993.

[36] Tamże, str. 66.

[37] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 125.

[38] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 85.

[39] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 121.

[40] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 16.

[41] A.J.Bierach, Mowa ciała kluczem do sukcesu, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 1997.

[42] J. Strelau,Psychologia. Podręcznik akademicki, t II, GWP, Gdańsk 2000, str. 270.

[43] Humanetologia – nauka o zachowaniu człowieka.

[44] I. Eibl – Eibesfeld, Miłość i nienawiść, PWN, Warszawa 1987.

[45] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 81.

[46] B. Scudder, Sekrety grafologii, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1995, str. 56.

[47] D. Tarczyński, Psychografologia, Studio Astropsychologii, Białystok 1995, str. 79.

[48] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 79.

[49] A. Luke, Sztuka grafologii, czyli Twój podpis mówi za ciebie,Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 33.

[50] A. Luke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 95.

[51] Tamże, str. 152.

[52] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 78.

[53] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 94.

[54] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 129.

[55] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 73.

[56] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 129.

[57] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 74.

[58] A. Lüke, Sztuka pisania, czyli Ty i Twój charakter, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, str. 100.

[59] C. Koch, Test Drzewa, Wydawnictwo ERDA, Warszawa 1993, str. 26.

[60] J. Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1975, str. 303.